घटना नं. :- 1 बिबाह भएको मात्र पाँच महिना भएको नव बिवाहित पुरुषको मोटरसाईकलमा अफिसबाट घर फर्कने क्रममा दुर्घटना हुँदा घाईते हुनुको साथै निजको अण्डकोषमा गम्भिर चोट लाग्न गयो, जसले गर्दा निजको शुक्रकिट उत्पादनमा समस्या हुन गई आगामी दिनमा निजबाट सन्तान प्राप्त हुन नसक्ने रिपोर्ट प्राप्त भयो । यस्तो अकल्पनिय अवस्थामा निजले दुई वर्ष अगाडी आफ्नो शुक्रकिट भण्डारण अथवा संचित (Sperm Freezing) गरेर राखेको हुनाले निजको उक्त शुक्रकिटको माध्यमबाट IUI (Intrauterine Insemination) प्रक्रियाद्धारा सन्तान प्राप्त भई परिवार पुर्ण भयो ।
घटना नं. :- २ ढिलो गरी विवाह गरेको एक दम्पति (महिला – 34 वर्ष र पुरुष 38 वर्ष) को विवाह पश्चात एक वर्ष सम्म पनि नियमित शारिरीक सम्पर्कमा रहँदा पनि श्रीमति गर्भवति नभएपछि निसन्तान उपचार केन्द्रमा गई परिक्षण गराउँदा श्रीमानमा निल शुक्राणु (Azoospermia) देखियो र निजबाट सन्तान हुन नसक्ने अवस्था आयो । तर निज पूरुषले 5 वर्ष अगाडि निसन्तान उपचार केन्द्रमा काम गर्ने आफ्नो साथीको सल्लाहमा स्पर्म फ्रिजिङ गरेर राखेको हुनाले उक्त स्पर्मको माध्यमबाट दुई महिना अगाडि निज दम्पतिले IVF (In Vitro Fertilization) प्रविधि मार्फत आफ्नो सन्तान प्राप्त गर्न सफल भए ।
उपयुक्त दुई काल्पनिक घटनाहरु त केवल उदाहरण मात्र हुन, जसले भविष्यमा हुन सक्ने निसन्तानपन सम्वन्धी समस्यामा स्पर्म फ्रिजिङको महत्वलाई सरलताको साथ दर्शाउछ । स्पर्म फ्रिजिङलाई अन्य विकसित देशहरुमा सामान्य रुपमा लिने गरिएतापनि हाम्रो देशमा अझ पनि यो प्रक्रियाको बारेमा अनविज्ञता र भ्रमहरु रहेको पाईन्छ । स्पर्म फ्रिजिङ भनेको के हो र किन गरिन्छ ? यसका फाईदाहरु के के हुन सक्छन् ? यो कस्तो अवस्थामा कति समय सम्म गर्न मिल्छ ? फ्रिज गरिएको स्पर्मबाट जन्मने शिशुमा शारिरीक तथा मानसिक स्वास्थ्य समस्या हुन्छ कि हुँदैन जस्ता अनेकौ जिज्ञासाहरु रहेको पाईन्छ । सामान्य भाषामा शुक्रकिटलाई परिभाषित गर्दा यो पुरुष प्रजनन कोष (Reproductive Cell) हो, जुन पुरुषको विर्यमा रहेको हुन्छ। यहि शुक्रकिट र महिलाको अण्डा निषेचित (Fertilize) भई भ्रुण (Embryo) तयार हुन्छ । स्पर्म ग्रिक शव्द स्पर्मा (Sperma) बाट आएको हो जसको अर्थ विउ (Seed) हुन्छ । इतिहासलाई फर्केर हेर्ने हो भने सन 1677 मा एन्टोनी भ्यान लिउवेनहक (Antonie Van Leeuwenhoek) द्धारा माईक्रोस्कोपको माध्यमबाट पहिलो पटक शुक्रकिटको परिक्षण गरिएको थियो । कुनै पनि पुरुषमा सन्तान प्राप्तिको लागि सक्रिय तथा स्वस्थ शुक्रकिट हुनु आवश्यक रहेको हुन्छ । विश्व स्वास्थ्य संगठन (World Health Organization) अनुसार एक एम.एल (M.L) विर्यमा 40 मिलियन देखि 300 मिलियन सम्म शुक्रकिट भएको अवस्थालाई औषत शुक्रकिट संख्या (Average Sperm Count) मानिन्छ भने 15 मिलियन भन्दा कम भएको अवस्थामा कम शुक्रकिट संख्या (Law Sperm Count) छ भन्ने वुझ्नु पर्दछ । यसरी संख्याको साथै शुक्रकिटको गति (Motility) र आकार (Morphology) लाई समेत आधार मानेर शुक्रकिटको गुणस्तर निर्धारण गरिन्छ । जसरी रगतलाई ब्लड बैकमा भण्डारण अर्थात संचित गरेर राख्न सकिन्छ, त्यसरी नै पुरुषको शुक्रकिटलाई पनि भण्डारण गरेर राख्न सकिन्छ भन्ने जानकारी कतिपयलाई नहुन पनि सक्छ । वास्तवमा पुरुषको शुक्रकिटलाई पनि लामो समय सम्म भण्डार गरेर राख्न सकिन्छ । स्पर्म फ्रिजिङको आफ्नै एक प्रकृया हुन्छ, जस अन्तर्गत सर्वप्रथम पुरुषको नियमित परिक्षण गरिन्छ जसअन्तर्गत HIV, Hepatitis लगायत अन्य परिक्षण पर्दछन् । त्यसपछि उक्त पुरुषको विर्य संकलन गरी ल्यावमा परिक्षण गरिन्छ, यसलाई Semen Analysis भनिन्छ । Semen Analysis अन्तर्गत शुक्रकिटको संख्या (Count), गति (Motility) तथा आकार (Morphology) को परिक्षण गरी उक्त परीक्षण गरिएको शुक्रकिटलाई लिक्विड नाईट्रोजनको प्रयोग गरी -169 डिग्री सेन्टिग्रेडमा फ्रिज गरेर राखिन्छ । यो सम्पुर्ण प्रकृयालाई स्पर्म फ्रिजिङ वा क्रायोप्रिजरभेसन (Cryopreservation) भनिन्छ । उक्त शुक्रकिट भविष्यमा निसन्तानपनको उपचारको लागि तथा निसन्तान दम्पतीहरुलाई दान (Donation) गर्नको लागि प्रयोग गर्न सकिन्छ ।
स्पर्म फ्रिजिङ पुरुषको प्रजनन् क्षमतालाई लामो समयसम्म गुणस्तरीय रुपमा सुरक्षित राखि रहने एक सफल प्रविधि हो । यसरी संचित गरी राखिएको शुक्रकिटलाई केही घण्टा देखी कयौं वर्ष सम्म संचित गरेर राख्न सकिन्छ । वास्तवमा स्पर्म फ्रिजिङको मुख्य उदेश्य भनेकै पुरुषको प्रजनन् क्षमतालाई सुरक्षित राख्नु हो र भविष्यमा कुनै पनि निसन्तानपन सम्वन्धी समस्याहरु देखा परेमा उक्त फ्रिज गरिएको स्पर्मको प्रयोगबाट सन्तान प्राप्तिको प्रकृया शुरु गर्न सकिन्छ । वर्तमान अवस्थामा विश्वमा धेरै देशहरुमा स्पर्म फ्रिजिङको महत्वलाई आत्मसाथ गर्दै आफ्नो शुक्रकिट भण्डारण गरेर राख्ने प्रचलन ब्यापक रुपमा बढेको पाइन्छ । विशेष गरी कस्ता पुरुषहरुलाई स्पर्म फ्रिजिङ गरेर राख्नु आवश्यक छ भन्ने आम जनमानसमा कौतुहलता हुनु स्वाभाविक हो । सामान्य भाषामा भन्नु पर्दा सन्तान प्राप्तीको लागि भविष्यमा लामो समय सम्म आफ्नो प्रजनन् क्षमतालाई संरक्षण गरेर राख्न खोज्ने पुरुषहरुको लागि स्पर्म फ्रिजिङ आवश्यक छ, भने आफ्नो ब्यस्त जिवनशैली, करियर फोकस गर्दै ढिलो विवाह गर्ने र ढिलो गरी सन्तान प्राप्तीको प्रकृया शुरु गर्ने योजना बनाएका पुरुषहरुको हकमा स्पर्म फ्रिजिङ आवश्यक रहेको हुन्छ, किनकि बढ्दो उमेर सगै पुरुषहरुको प्रजनन् क्षमतामा पनि ह्रास आईरहेको हुन्छ । साधारणतया पुरुषहरु 40 वर्ष पुगेपछि विर्यमा शुक्रकिटको संख्या कम हुनुको साथै गुणस्तरमा समेत ह्रास आई निसन्तानपन सम्वन्धी समस्या देखा पर्न सक्छ । त्यसैगरी क्यान्सरको उपचार गराईरहेको पुरुषहरुमा किमोथेरापी र रेडियसनको कारणले शुक्रकिट उत्पादन गर्ने क्षमतालाई अत्याधिक क्षति गर्ने भएकोले स्पर्म फ्रिजिङ गर्दा उपयुक्त हुन्छ । त्यसैगरी भ्याक्सोटोमी (बध्याकरण) गरेका पुरुषहरुले भविष्यमा पुन: सन्तान प्राप्त गर्न चाहेमा ब्यन्धाकरण गर्नु अगाडि आफ्नो शुक्रकिट संचित गरेर राख्न सक्छन् । यसको साथै कतिपय अवस्थामा पुरुषहरु लामो समय सम्म बैदेशिक रोजगारीको शिलशिलामा विदेश मै वस्ने र अत्याधिक गर्मीमा काम गर्ने अवस्थामा तापक्रमले गर्दा शुक्रकिटलाई असर गर्ने भएको हुँदा त्यस्ता पुरुषहरुको पनि स्पर्म फ्रिजिङ गराउनु उपयुक्त हुन्छ । प्राय: घर परिवारबाट टाढा रहने, युद्धमा खटिएका सैनिकहरु (सुरक्षाकर्मी), फायरफाईटरहरु, अत्याधिक परिश्रम गर्नुपर्ने खेलमा संलग्न खेलाडीहरु, एक्सरेमा संलग्न प्राविधिकहरु, दिर्घरोगबाट पिडितहरु, निसन्तानपनको उपचारको क्रममा उपस्थित हुन नसक्ने तथा चाहेको बेला विर्य दिन समस्या हुन सक्ने भएमा त्यस्ता पुरुषले स्पर्म फ्रिजिङ गरेर राख्नु उपयुक्त हुन्छ । यसको अतिरिक्त Transgender अन्तर्गत पुरुषबाट महिला लिङग परिवर्तन गर्नेहरुले समेत स्पर्म फ्रिजिङ गर्न सक्छन् ।
उपयुक्त कारणहरुले स्पर्म फ्रिजिङको उपादेयातालाई दर्शाउछ भने तर कतिपय अवस्थामा यसप्रकार फ्रिजिङ्ग गरेर राखिएको शुक्रकिटको सन्दर्भमा आम मानिसमा विभिन्न भ्रम पनि रहेको पाईन्छ । त्यस्ता भ्रमहरुलाई विश्लेषण गर्दा के फ्रिज गरिएको स्पर्म फ्रेस स्पर्म जतिकै प्रभाबकारी हुन्छ ? के फ्रिज गरेर राखिएका स्पर्मबाट जन्मिने शिशुहरु शारिरीक तथा मानसिक रुपमा असामान्य वा दुर्वल हुन्छन कि भन्ने भ्रम हुन सक्छ । तर विभिन्न अध्ययन तथा रिसर्चहरुले संचित शुक्रकिट पनि फ्रेस जतिकै प्रभावकारी हुन्छन् र यसको प्रयोगबाट जन्मने शिशुहरु अन्य शिशुहरु सरह नै सामान्य हुन्छन भन्ने प्रमाणित गरि सकेको छ । उपरोक्त विभिन्न कारणहरुले गर्दा स्पर्म फ्रिजिङको महत्व दिन प्रतिदिन बढिरहेको छ र समयक्रम संगै प्रजनन् क्षमतामा ह्रास आई निसन्तानपनको समस्या देखिएतापनि विज्ञान प्रविधिको प्रयोग गर्दै आफ्नो परिवार पुर्ण बनाउन सकिन्छ ।अन्त्यम स्पर्म फ्रिजिङ प्रविधि पुरुष निसन्तानपनको समस्या समाधानमा बरदान सावित हुदै गएको तथ्यलाई नकार्न सकिदैन।
